زنان بوشهری تنها زنان تعزیه‌‏خوان ایران هستند

‎«زن در تعزیه و سوگواره‎های بوشهر» اثری است که به‌‏تازگی با قلم میترا خواجه‌ئیان و اشرف سلطانی‏نیا، دو بانوی پژوهشگر و نویسنده بوشهر نوشته و راهی بازار نشر شده که به نقش و حضور زن در تعزیه پرداخته است. در پشت جلد این اثر آمده است: «در شهر پرآیین و پرموسیقی بوشهر که آواهای مردمانش در سور و سوگ، همواره خاطراتی یگانه و تاثیرگذار بر جای می‌گذارند، زنان نیز در کنار مردان حضوری برابر و پررنگ در امور اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی دارند و تاریخ بهترین گواه این مدعاست. در این کتاب به فعالیت‎های زنان در عرصه‎های فرهنگ و مذهب پرداخته شده است و نقش آنان در ساز و کار اجرای آیین‎های سوگواره و تعزیه با تاکید بر بنیان‎ها و مفاهیم اجتماعی و مذهبی مورد بررسی، تحلیل و کنکاش واقع شده است». 

 

همان‎گونه که در بالا اشاره شد، مردمان بوشهر چه زن، چه مرد ارادت و توجه خاصی به تعزیه داشته و دارند و بر اساس شواهد موجود کهن‏‏ترین تعزیه در جزیره مرجانی خارگ اجرا می‎شده و البته در سایر بخش‎‎های استان نظیر روستای زیارت از توابع دشتستان، بندرریگ، اهرم، چهارمحل بوشهر و... نیز تعزیه از قدمت دیرینه‏‌ای برخوردار است. تعزیه در لغت به معنای تسلی دادن، تسلیت گفتن، عزاداری کردن (مطلقا)، برپاداشتن مجلس عزا به‎‏خصوص برای حسین‏بن علی (ع)، نمایش مذهبی و شبیه‏خوانی است. حسین دهقانی در کتاب «شمربازی» در خصوص تعزیه نوشته است: «تعزیه، تعزیت، سوگواری، عزاداری و آن هر نمایشی است منظوم که از سوی عده‏ای از اهل فن و با موسیقی که بعضی مصائب اهل بیت (ع) را مصور سازند». 

 

تعزیه بوشهر که یکی از کهن‎‎ترین و دیدنی‏ترین تعزیه‏‌های کشور به‎شمار می‏رود و هر ساله افزون بر بومیان استان، بسیاری از چهره‎های شاخص عرصه هنر کشور و ... را در ماه محرم و صفر به خود جذب می‏کند، از پتانسیل‎های خاصی برای رونق گردشگری مذهبی در جنوب برخوردار است که متولیان حوزه گردشگری در راستای رونق این صنعت می‏توانند تاثیر تعزیه در جذب گردشگر را در ایام محرم و صفر جدی‏‎تر بگیرند و روی آن کار کنند. یکی از امتیازات تعزیه در بوشهر، حضور زنان در کنار مردان برای نقش‌آفرینی در آن است، چیزی که در تعزیه مناطق دیگر کمتر دیده می‎شود. حسین دهقانی در صفحه 297 کتاب «شمربازی» آورده است: «همگان بر این اعتقاد هستند که در ایران نقش زنان در کارهای تعزیه و حتی نمایش به عهده مردان گذاشته می‏شده و ورود زنان در عرصه تعزیه ممنوع بوده است و هرگز به زنان فرصتی داده نمی‏شد تا در این مقوله با مردان معاونت و همکاری کنند و استعداد خود را نشان دهند اما جالب است بنا به گفته همین محققان و پژوهشگران، تنها در بوشهر زنان اجازه داشته‎اند که در کنار مردان به هنر تعزیه و تعزیه‎خوانی پردازند. این بانوان و دوشیزگان بیشتر در نقش زنان اهل بیت (ع) در دو تعزیه «تاسوعا» و «عاشورا» ظاهر می‌شدند و حتی آوازهایی در رثای قهرمانان و نوجوانان عاشورا می‌خواندند...». 

هرچند نقش زنان در تعزیه کوتاه و فرعی بوده اما گاه نقش طولانی مردان را تحت تاثیر خود قرار می‏داده است. میترا خواجه‏ئیان و اشرف سلطانی‏نیا در کتاب ‎«زن در تعزیه و سوگواره‎های بوشهر» تاثیر و نقش زنان را در این آیین مذهبی مورد واکاوی قرار داده‏اند. این دو بانو که تاکنون در زمینه افسانه‏های کهن و فرهنگ جنوب مقالات و نوشته‎های متعددی نگاشته‌اند، این بار با انتشار این اثر فعالیت مذهبی و فرهنگی زنان این خطه به‎خصوص نقش‎آفرینی آنها را در تعزیه از دیرباز تاکنون به تصویر کشیده‏اند. در خصوص انتشار کتاب ‎«زن در تعزیه و سوگواره‎های بوشهر» گفت‎‎وگویی را با نویسندگان آن صورت دادیم که در ادامه می‎آید. 

 

خواجه‎ئیان: تعزیه مجموعه‌ای از نمایش‌های مذهبی است مبتنی بر مصیبت‌های که بر خاندان پیامبر اسلام (ص) وارد شده است که برای نخستین بار معزالدوله دیلمی حاکم وقت ایران دستور داد تا مجالس تعزیه سید الشهدا در دهه اول محرم بر پا شود و بعد از آن در غالب شهرستان‌های ایران. این رسم برپا شد و با توجه به این‌که اکثر مردم بوشهر مانند دیگر مناطق ایران مسلما هستند، تعزیه نیز در این منطقه از همان سال‌ها‎‎ شکل گرفت و اعتبار خاصی پیدا کرد، به‎گونه‎ای که اینک‎ اجرای این آیین در این استان از ویژگی‌های منحصربه‌فردی برخوردار است که در کتاب به‌صورت مفصل به این ویژگی‌ها پرداخته شده است.

 

سلطانی‎نیا: طبق تحقیقاتی که در این راستا صورت گرفته و بر اساس اسناد و کهن‌ترین نوشته به‌دست آمده، قدیمی‎ترین تعزیه در استان بوشهر طبق گزارش کامل کارستون نیبور از دیدن تعزیه روز عاشورا در سال 1765 در جزیره خارگ، مربوط به این جزیره مرجانی می‎شود. 

آیا زنان در تعزیه عهده‎دار نقش بوده‎اند یا صرفا در پشت صحنه حضور داشتند؟

خواجه‏‌ئیان: حضور زنان در تعزیه از ویژگی‌های بارز تعزیه در بوشهر است و آنها می‌توانند در تمام عرصه‌ها از جمله بازیگری، کارگردانی (معین البکا) یا فعالیت‌های مربوط به پشت صحنه حضور داشته باشند .

سلطانی‌نیا: ‎بله، نه‌تنها حضور داشته‌اند، بلکه ایفاگر نقش‎های تاثیرگذار و موثری هم بوده‎اند.

 

سلطانی‎نیا:‎ در هر محله به‎خصوص محله‌های قدیمی استان و شهر بوشهر تعزیه‌خوانان زن بسیاری از گذشته تا به امروز در این نمایش‎های مذهبی حضور داشته‎اند. هر چند اطلاعی از اولین تعزیه‌خوانان زن یا مرد در دست نیست اما از قدیمی‌های تعزیه‏خوانی زن می‎توان به مرحوم سکینه عوضی، مرحوم کبری موجی، مرحوم فاطمه محمودی و... اشاره کرد و از امروزی‌ها هم که بیشتر در عرصه هنر صحنه و نمایش فعالیت می‏کنند، می‏توان از مریم رنجبر، فرانک بلور‌زاده، سکینه سلیمانی، فاطمه اخلاقی و... نام برد.

 

خواجه‎ئیان: این کتاب در چهار فصل نوشته شده است که عبارتند از: فصل اول: نگاهی به بوشهر و تعزیه در گذر تاریخ، فصل دوم: تعزیه‌های مشترک با مجالس مردان، فصل سوم: تعزیه‌های زنانه و فصل چهارم: دیگر مراسم مذهبی زنان .برای نوشتن این کتاب، از هر دو روش تحقیقی استفاده شده است که به‎طبع به‌دلیل جنوبی بودن ما که از کودکی در این آیین‌ها و مراسم شرکت داشته‌ایم، روش میدانی انگیزه بیشتری در شکل‌گیری این کار تحقیقی ما داشته است.

 

خواجه‏ئیان: همان‌طور که در بالا به فصل‌های کتاب اشاره شد، این کتاب حضور و فعالیت زنان به‌طور مجزا و مشترک با مردان را در امور اجتماعی، فرهنگی و مذهبی نشان داده که نقش آنان در ساز و کار اجرای آیین‌های سوگواری و تعزیه با تاکید بر بنیان‌ها و مفاهیم اجتماعی و مذهبی مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.

 

سلطانی‎نیا: جایگاه تعزیه در ایران جایگاهی است ویژه و منحصر‌به‌فرد تا جایی که بسیاری نمایش ایرانی را با نام «تعزیه» می‌شناسند. تعزیه در بوشهر دو ویژگی خاص و منحصربه‌فرد دارد؛ یکی اجرائی کردن تمام موضوعات و قصه‌های دهه محرم تا شهادت سید‌الشهدا (ع) و یارانش در دو روز و دوم، حضور زنان در تعزیه به‌عنوان شبیه‌خوان زن که در دیگر نقاط ایران نمودی ندارد و مردان شبیه‌خوان شخصیت‌های زن در تعزیه می‌شوند .

 

سلطانی‎نیا: به موضوع نسخه تعزیه بستگی دارد، چنانکه در بعضی از تعزیه‌ها بنا بر لزوم در کنار مردان به ایفای نقش می‌پردازند و در مجالسی دیگر به‌صورت زنانه و فقط با حضور زنان تعزیه‌ای را شکل می‌بخشند.

چگونه به فکر نوشتن این اثر افتادید، آیا پیش از این کتابی در خصوص حضور زنان بوشهر در تعزیه نوشته شده بود؟

خواجه‏ئیان: ‎هر نویسنده یا محقق وقتی دست به کاری می‌زند که ضرورتی در خود و جامعه احساس کند که این ضرورت باعث تمایل و خلق اثر خواهد شد .در خصوص موضوع این کتاب نیز تا جایی که هر دوی ما تحقیق و تفحص کردیم، کتابی کامل و متمرکز در این باره نیافتیم، البته محققان ارزنده‏ای چون‎ جهانشیر یاراحمدی، حسین دهقانی، محسن شریفیان و ... در بخشی از کتاب‌های خود به این موضوع اشاره کرده‌اند اما نکته اصلی، این است که در بسیاری از مجالس تعزیه که خاص زنان است، مردان اجازه حضور ندارند، بنابراین بر آن شدیم که به این موضوع به‌صورت کامل‌تر و جامع‌تر بپردازیم.

 

سلطانی‏نیا: بله، نخستین کتاب من با نام «فرهنگ و آیین‌های بوشهر در آثار ایرج صغیری» است و دومین کتاب که با همراهی دوست عزیزم میترا خواجه‌ئیان به رشته قلم درآمده، ادامه علاقه من به فرهنگ عامه است. البته هیچ اثری بی‌نقص نیست به همین علت از دوستان و فرهیختگان درخواست داریم، پس از مطالعه این کتاب به‏منظور تصحیح و تکمیل آن، در چاپ دوباره با نظرات خویش ما را یاری رسانند. امید داریم ‎کتاب «زن در تعزیه و سوگواره‎های بوشهر» با یاری خداوند و اهل بیت (ع) مقبول جامعه فرهنگی، مذهبی و هنری شهرمان قرارگیرد. 

 

خواجه‎ئیان: با سپاس از شما، لازم به ذكر است كه اين پژوهش كه با همكاري دوست و همكار عزيزم اشرف سلطاني‌نيا انجام گرفته که حاصل پژوهش و تحقيقات چندساله ماست و به‌یقین‎ بدون عشق و علاقه به اداب و رسوم كهن سرزمين‌مان شكل نمي‌گرفت. اميدوارم گامي كوچك در راستاي شناساندن فرهنگ غني و منحصر‌به‌فرد شهرمان بوشهر برداشته باشيم و پايان اين كتاب آغازي باشد براي گشودن دريچه‌هايي به‌روي ديگر گوشه‌هاي فرهنگ و هنر اين شهر ديرين تاريخ.

در پایان یادآوری می‎شود، تعزیه آیینی است که گوشه‏هایی از نهضت امام حسین (ع) را برای نسل‏های دیروز، امروز و آینده مجسم کرده و خواهد کرد و در دل خود آواها و نواهای متعدد بومی و ملی را جای داده است، بنابراین این هنر آیینی و مذهبی می‎تواند به‏‌عنوان فرصتی برای رونق گردشگری مذهبی در استان در نظر گرفته شود و نوشتن کتبی با موضوع تعزیه بدون‌شک نقش ماندگاری را در معرفی این هنر و ویژگی‏های منحصربه‌فرد آن در بوشهر ایفا کند. ‎