گرد فراموشی بر لنج‌های کوچک

سیرنگ: لنج‌سازی یا دانش دریانوردی دیرینه‌ترین صنعتی است که در جنوب کشور به‌ویژه در بوشهر و هرمزگان رواج داشته است. بر اساس اسناد موجود، قدمت این صنعت به دوره افشاریه می‌رسد.

به گزارش «سیرنگ» به نقل از بامداد جنوب - الهام بهروزی: لنج‌سازی یا دانش دریانوردی دیرینه‌ترین صنعتی است که در جنوب کشور به‌ویژه در بوشهر و هرمزگان رواج داشته است و بر اساس اسناد موجود، قدمت این صنعت به دوره افشاریه می‌رسد.

مردان خلیج این هنر را سینه‌به‌سینه از پدران و نیاکان خود آموختند و با ساخت لنج‌هایی از چوب سای که عمدتا از هندوستان تهیه می‌شد، تجارت دریایی را در خلیج فارس و دریای عمان رونق دادند. «گلافان» همان هنرمندان سختکوشی هستند که بخش اعظمی از عمر خویش را صرف ساخت لنج‌هایی کردند که نقش پررنگی را در معاش مردمان جنوب ایفا می‌کرد. این صنعت در گذشته در استان بوشهر در شهرهایی چون بندرگناوه، بندرریگ، بندر بوشهر (تنگک‌ها)، جزیره شیف و برخی از بندرهای جنوبی استان بسیار پررونق بود و لنج‌هایی که دراین کارگاه‌ها (از چوب سای) ساخته می‌شدند، به‌راحتی تا 100 سال عمر می‌کردند.

از این‌رو، گلافان بوشهری حال و روز خوبی داشتند و نه تنها سفارش‌های فراوانی در داخل کشور داشتند، بلکه کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز از جمله مشتریان پر و پاقرص آنها به‌شمار می‌رفتند اما این صنعت در پی یک تصمیم‌گیری از سوی سازمان بنادر و دریانوردی و سازمان محیط زیست رو به افول گذاشت. بر اساس این تصمیم، لنج‌هایی با بدنه فایبرگلاس (که عمر مفیدشان صرفا 20 سال بیشتر نخواهد بود) و فلزی جایگزین لنج‌های دست‌ساز و ساخته شده از چوب سای شد و همین مهم موجب بیکار شدن نیروی کاری شد که به این صنعت اشتغال داشتند و از این طریق امرار معاش می‌کردند.

دانش دریانوردی یا لنج‌سازی که در سال 88 به‌نام چهار استان بوشهر، هرمزگان، خوزستان و سیستان و بلوچستان در فهرست آثار ملی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ثبت شده بود، رو به فراموشی گذاشت و گلافان عملا بیکار شدند. صنعتی که پیشینه فاخری داشت و نه تنها جزئی از زندگی ساحل‌نشینان خلیجی به‌شمار می‌رفت، بلکه با موسیقی بومی این خطه عجیب همراه شده بود اما تمام شکوه آن به یکباره رنگ باخت و به‌جای آن، لنج‌هایی میهمان اسکله‌ها شد که دیگر ردی از عرق‌ریزان و سختکوشی گلافان در روزهای شرجی در رگ و پی آن نبود. از آنجایی که این صنعت یکی از صنایع بومی و سنتی مردمان بوشهر به‌شمار می‌رفت، برخی از سازندگان آن، این بار کوشیدند این هنر سنتی و اجدادی را به سبک و سیاق دیگری وارد زندگی امروز کنند.

در گذشته استادکاران برای این‌که نیروی تازه نفس را در صنعت لنج‌سازی راه بیندازند، ابتدا با ساخت ماکت لنج تلاش می‌شد که آنها را آموزش بدهند. ماکت‌های ساخته شده که بسیار شکیل و زیبا بودند، کم‌کم طرفداران فراوانی در سراسر کشور و حتی خارج از کشور به‌ویژه در کشورهای خلیجی پیدا کرد. از این‌رو، بعد از تعطیلی کارگاه‌های ساخت لنج‌های سفاری و صیادی، کارگاه‌های لنج‌های تزئینی که بسیار هم پرطرفدار بود و بازار خوبی هم داشت، ایجاد شد.

اما این صنعت هم کم‌کم از رواج افتاد و بازار فروش خود را در سایه تحریم‌ها و بی‌توجهی‌ها و ورود همتایان چینی از دست داد و متولیان این حوزه هم شوربختانه در این حوزه با بی‌درایتی و سهل‌انگاری به رکود بیشتر آن دامن زدند، این در حالی است که استان بوشهر پایتخت انرژی کشور به‌شمار می‌رود و از قِبِل آن صنایع کوچک و بزرگ نفتی و گازی در استان ایجاد شده که می‌توانند نقش بسزایی را در پویایی صنایع دستی بومی ایفا کنند. روزنامه بامداد جنوب که اهتمام ویژه‌ای به صنایع دستی بومی به‌ویژه آن دسته از صنایعی که به تاریخ و فرهنگ جنوب گره خورده است، دارد، در گزارش‌های مکرر کوشیده است دست روی موانع، مشکلات، چالش‌ها و دغدغه‌های هنرمندانی بگذارد که سال‌هاست با هنرشان در پی احیا، حفظ و معرفی صنایع دستی بومی استان هستند تا از این رهگذر بتواند به سهم خود نقش موثری در پویایی این صنایع ایفا کند.

خوشبختانه به‌دنبال پیگیری‌های صورت‌گرفته از سوی این روزنامه، اداره‌کل تامین اجتماعی و اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان در این دو سال اخیر در بحث بیمه هنرمندان جدی‌تر از پیش ظاهر شده‌ و هنرمندانی که حتی در دورترین نقطه این خطه زندگی می‌کنند، مورد توجه واقع شده‌اند البته افزون بر مقوله بیمه هنرمندان، در بحث ساخت کارگاه برای فعالیت هنرمندان و صنعتگران هم اتفاقات خوشایندی از سوی میراث فرهنگی استان رقم خورده که بدون‌شک نقش موثری در ماندگاری هنر بومی استان ایفا می‌کند.

باید اعتراف کرد که ارغوان مهدی‌زاده، معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان در حوزه کاری خود باانگیزه ظاهر شده و با اهتمام ویژه به‌دنبال مرتفع کردن مشکلات هنرمندان صنایع دستی استان است و اما برخی از چالش‌ها وجود دارد که برطرف شدن آنها نیاز به نگاه همه‌جانبه و یک اراده دسته‌جمعی دارد؛ مثل راه‌اندازی یک بازاچه دائمی صنایع دستی که هرچند این مهم قرار است در مدرسه تاریخی سعادت محقق شود اما این تصمیم خود جای تامل دارد، چون برای راه‌اندازی این بازارچه مکان بهتری چون بازار قدیم در بافت تاریخی بوشهر وجود دارد که شوربختانه مالک جدیدی که پیدا کرده!!! در این زمینه با اداره‌کل میراث فرهنگی استان همکاری نمی‌کند.

البته یک راه دیگری هم وجود دارد که می‌تواند به نجات صنایع دستی بومی -که به‌دلیل رکود بازار وضعیت رضایت‌بخشی ندارند- کمک کند، حمایت صنایع نفت و گاز مستقر در استان است که آنها می‌توانند از این پس به‌جای خریداری صنایع دیگر استان‌ها از هنرمندان بومی حمایت کنند و آثار و محصولات آنها را با قیمت و کیفیت مناسب‌تری به‌صورت سفارشی تهیه و خریداری کنند.

در این گزارش با یک زوج هنرمندی به گفت‌وگو نشستیم که به مدت سه سال است که به ساخت و تولید ماکت لنج در کارگاه کوچکشان اشتغال دارند. معصومه حقیقت‌فرد و حیدر نثاری هنرمندانی هستند که با وجود خلاقیت و توانمندی در هنرشان، از رکود بازار این روزهای صنایع دستی گله دارند و امیدوار هستند راهی برای رونق هنرشان بیابند. در این گفت‌وگو ابتدا حیدر نثاری به سوالات ما پاسخ گفت و در ادامه همسر وی ما را همراهی کرد.

چطور شد شما به صنعت لنج‌سازی جذب شدید؟ ظاهرا خانم شما هم این هنر را از طریق شما آموخته است؟

ساخت لنج در بوشهر قدمت زیادی دارد و تا آنجایی که من اطلاع دارم از چند سال گذشته تا کنون استادان لنج‌سازی که گلاف نامیده می‌شده‌اند، در این استان اقدام به ساخت لنج صیادی و تجاری کرده‌اند و از آنجایی که در قدیم مشاغل زیادی وجود نداشته، نقش محوری در اقتصاد خانواده‌های بوشهری داشته است.

شغل اصلی من در 15 سال گذشته تولید تابلو برق بوده که به‌علت آسیب‌دیدگی از ناحیه پا و کمرم نتوانستم به این کارم ادامه دهم و از آنجایی که پدر و پدربزرگم قبلا لنج داشته‌اند، زمان‌هایی که تعمراتی روی لنج انجام می‎شد، با کار گلافان آشنا شدم و دلم می‎خواست که یک روزی بتوانم لنج‌ساز شوم تا این‌که یک روز ماکت لنجی را دیدم و با خودم گفتم که اگر نتوانستم لنج واقعی را بسازم، پس ماکت آن را می‎سازم تا این حرفه از بین نرود و از آنجایی که همسرم هم به این کار علاقه نشان داد، پس با همکاری هم شروع به ساخت ماکت لنج کردیم.

مواد اولیه ماکت لنج را از کجا تهیه می‌کنید و آیا از این که در این عرصه فعالیت می‌کنید، رضایت دارید؟

مواد اولیه برای ساخت ماکت را که عمدتا چوب است‌، از چوب‌فروشی‌های سطح شهر تهیه می‎کنیم. به‌دلیل این‌که کار ما بیشتر جنبه تزئینی دارد و به‌دلیل مشکلات مالی که در این سال‌ها مردم با آن مواجه هستند، رغبت چندانی به خرید نشان نمی‎دهند و در این میان مشتری‌های خاص را باید پیدا کرد تا کاری به فروش برسد. بنابراین وقت و انرژی زیادی صرف این مورد می‎شود که زیاد خوشایند نیست.

از چه زمانی ساخت ماکت لنج در بوشهر پررونق شد؟ آیا اینک بازار فروش خوبی دارد؟ چرا؟

از زمان دقیق پیشینه آن اطلاعی ندارم. فقط این را می‌دانم که سازنده‌های لنج که به آنها گلاف می‎گویند، در زمان‌هایی که بیکار می‌شده‌اند. از ضایعات و چوب‌های باقیمانده از ساخت لنج‌های بزرگ، شروع به ساخت ماکت لنج می‎کرده‎اند و در منطقه خود به فروش می‌رساندند.

این امر باعث پخش شدن آن در تمام نقاط کشور شده و مشتری‌های زیادی از سراسر کشور و همین‎طور از کشورهای حاشیه خلیج فارس پیدا کرده که باعث رونق آن شده است. در حال حاضر بازار فروش خوبی ندارد؛ زیرا هم قیمت مواد اولیه بالا رفته و در نتیجه قیمت تمام شده آن بالا می‎رود و هم مدت زمانی که صرف ساخت آن می‎شود، زیاد است. بنابراین بهایی که سازنده به آن اختصاص می‎دهد، برای مشتریان زیاد است و استقبال خوبی برای خرید نمی‎شود. البته ورود ماکت‎های چینی در سال‎های اخیر هم بی‎تاثیر نبوده، چراکه تقریبا یک پنجم قیمت‌های داخل کشور است.

بیشتر دست‌ساخته‌های شما در کجا عرضه می‌شود؟

بیشتر کارها در گالری‌های سطح شهر که به‌صورت امانی به آنها تحویل داده می‎شود و هر زمانی که فروخته شدند و با فروشنده‌ حساب می‎شود و با کسر درصدی برای آنها بقیه مبلغ به ما پرداخت می‎شود.

آیا تولیدات شما به خارج هم صادر می‌شود؟ چرا؟

خیر، چون تاکنون موردی پیش نیامده جز در یک مورد که از طریق گالری سعادت در نمایشگاه بازارچه مرزی «الروئس قطر» شرکت داده شدیم و هر سه لنج ارسالی ما در آنجا فروخته شد.

عمده مشکلاتی که در حوزه ساخت ماکت لنج با آن دست به گریبان هستید، کدام است؟

مشکلات ساخت و تولید لنج قابل تحمل است اما از عهده مشکل فروش و عرضه آن برنمی‌آییم.

آیا تاکنون صنایع نفت و گاز که در استان حضور پررنگی دارند، به شما سفارش کاری هم داده‌اند؟

خیر.

در ادامه این گفت‌وگو پای گفته‌های معصومه حقیقت‌فرد می‌نشینیم که این هنر را از همسر خویش آموخته و اینک با اشتیاق به آن مشغول است. با وی در خصوص برپای نمایشگاه و حمایت‌هایی که از آن شده یا نشده سخن راندیم.

خانم حقیقت فکر می‌کنید راه‌اندازی بازارچه دائمی صنایع دستی در استان چه کمکی به شما می‌کند؟

خب، چون تاکنون تجربه آن را نداشته‎ایم، پس در مورد مزایای آن نیز اطلاعی نداریم.

اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آیا بستر مناسب را برای عرضه محصولات شما در داخل و خارج از استان فراهم کرده، انتظار شما از مسوولان میراث فرهنگی استان چیست؟

ما با مراجعاتی که به صنایع دستی داشته‎ایم، کارت اشتغال به مشاغل خانگی را از صنایع دستی دریافت کرده‎ایم و در حال حاضر محصولات خودمان را در فروشگاه معاونت صنایع دستی استان بوشهر واقع در فلکه امام برای عرضه و فروش می‎گذاریم و همچنین در گروه واتس‌آپ گالری صنایع دستی هم عضو هستیم و از آمار برگزاری نمایشگاه‌ها در داخل و خارج از کشور مطلع می‎شویم اما برای حضور در آنها از قدرت مالی کافی برخوردار نیستیم چون هزینه اجاره غرفه و اقامت پایین نیست.

البته تاکنون خانم مهدی‎زاده معاون صنایع دستی اداره‎کل میراث فرهنگی استان تا آنجایی که در توانش بوده با ما همکاری کرده‎اند. امیدوارم که در آینده به راه‌های بهتری برای عرضه محصولاتمان با همکاری وی دست پیدا کنیم.

فکر می‌کنید صنایع دستی بومی پتانسیل این را دارد که به‌عنوان یک کالای ایرانی در بازارهای جهانی معرفی و عرض شود؟

بله، هم به‌عنوان یک کالای غیرنفتی برای صادرات به خارج از کشور می‌توان روی آن و کلا همه هنرهای دستی دیگر که صنعتگران صنایع دستی تولید می‌کنند، می‌توان حساب کرد. در خصوص ساخت ماکت لنج هم باید گفت می‌توان این محصول را به‌عنوان یک کالای بومی از یک کشور آسیایی که نمادی از قدمت و سابقه تاریخی و فرهنگی و اقتصادی این مرزبوم به شمار می‌رود، به دنیا معرفی کرد و آن را به دنیا شناساند، حتی می‌توان شناسنامه تاریخ آن را برای استان بوشهر درخواست کرد.

سخن پایانی؟

با همکاری و مساعدت خانم مهدی‌زاده، معاون صنایع دستی استان بوشهر توانستیم درخواست تسهیلات وامی را که به‌منظور تهیه تجهیزات بیشتر برای سرعت عمل و کیفیت بهتر محصولاتمان از صندوق کارآفرینی امید داشته باشیم که در این مقطع برای برطرف کردن نیازها ما ضروری بود و البته خب، مشکل اصلی همچنان به قوت خود باقی است که امیدواریم راه‌حل‌های تازه‌ای برای فروش داخلی در استان‌‌های دیگر و همچنین فروش خارج از کشور داشته باشیم تا بتوانیم این هنر و پیشینه بومی استان را حفظ کنیم.

در پایان این گفت‌وگو یادآوری می‌شود، با توجه به تحریم‌های احتمالی در آینده، دولت باید برای قرار گرفتن در مسیر رشد و شکوفایی اقتصادی، گذر از اقتصاد تک‌محصولی را تسریع بخشیده و با توجه به دیگر پتانسیل‌های اقتصاد کشور نظیر حوزه صنایع دستی که ارتباط مستقیمی با بالندگی صنعت گردشگری دارد، وابستگی به صنایع نفتی را کاهش داده و زمینه‌ساز توسعه همه‌جانبه اقتصادی باشد.