عکسی از حیات فرهنگی و هنری بوشهر پیش از جنگ جهانی اول

«سیرنگ» - سید قاسم یاحسینی: چندی پیش آقای عبدالرضا اصلاح نوۀ محمدرضا اصلاحِ بوشهریِ دریسی عکسی تاریخی و منتشر نشده را برایم از طریق تلگرام فرستادند که خیلی جالب است و به نوعی می‌توان آن را برگی ناشناخته از بوشهر در سالهای پس از انقلاب مشروطه و پیش از آغاز جنگ جهانی اول به شمار آورد.

درباره ایام اقامت محمدرضا دریسی در بندر بوشهر و به خصوص فعالیت‌های سیاسی و ضداستبدادی او در خلال انقلاب مشروطیت و قبل از جنگ جهانی اول چیز زیادی نمی‌دانیم. از جمله مطالبی که نمی‌دانیم، نوع و ماهیت روابط و کنش وی با چهره‌های هنری، فرهنگی، آموزشی و سیاسی حاضر در بوشهر در سالهای پیش از انقلاب مشروطیت و یکی، دو سال پس از پیروزی مشروطیت و پس از وقوع کودتای لیاخوف روسی و محمدعلی شاه علیه انقلاب مشروطیت و به توپ بستن مجلس اول شورای ملی است.

اما بر اساس این عکس تازه یافت شده که به لطف دوستان مرکز ایرانشناسی شعبه بوشهر و شخص آقای دکتر عبدالکریم مشایخی به آقای عبدالرضا اصلاح اهداء شده و ایشان برای من ارسال کرده است تا اندازه‌ای می‌توان بر این تاریکی نوری افکند و برای این پرسش پاسخی یافت.

عکس ظاهراً در باغی در بندر بوشهر گرفته شده است. از نوع لباس و صندلی که اشخاص روی آن نشسته‌اند، احتمالاً این عکس در حوالی سالهای بعد از انقلاب مشروطیت و قبل از آغاز جنگ جهانی اول و در بندر بوشهر گرفته شده است. خوشبختانه چهار نفری که در عکس حضور دارند، در زیر همین عکس معرفی شده‌اند. آقای عبدالرضا اصلاح در تماس تلفنی که در ساعت ده و نیم شب 27 مهرماه 1396 با من داشتند، فرمودند که: «این خط، بدون شک خط پدر بزرگم محمدرضا اصلاح می باشد.»

نوه ایشان سالهاست که با آثار خطی پدربزرگشان سروکار دارند و به خوبی خط ایشان را می‌شناسند.

نفرات داخل کادر عکس از راست به چپ عبارت‌اند از میرزا فتح‌الله عکاس (چهره‌نگار)، میرزا محمدرضا اصلاح، شیخ عبدالکریم سعادت و میرزا نصرالله چهره‌نگار

گفتم که احتمالاً این عکس اندکی قبل از جنگ جهانی اول در ایران گرفته شده است. چرا؟

دلیلش این است که تا قبل از انقلاب مشروطیت و حتی در خلال انقلاب مشروطیت که محمدرضا در بندر بوشهر اقامت داشت، به محمدرضا دریسی معروف بوده است. دریسی پس از کودتای لیاخوف و محمدعلی شاه علیه مجلس شورای ملی اول، به خاطر فعالیت‌های مشروطه خواهانه ای که در بوشهر داشت که از ماهیت و کم و کیف آن اطلاعی نداریم، از بوشهر به هندوستان رفت و در شهر بمبئی ساکن شد. وی در اعتراض به رژیم کودتایی محمدعلی شاه، روزنامه اپوزیسیون «اصلاح» را چاپ و منتشر کرد و زان پس به محمدرضا اصلاح معروف شد.

در سالهای قبل و پس از انقلاب مشروطیت، چنین مرسوم بود که برخی از مدیران و یا ناشران روزنامه‌ها، به همان نام روزنامه خودشان معروف می‌شدند. مثلاً آقا لبیب الملک شیرازی به «مظفری»، سید محمدرضا برازجانی به «مساوات»، میرزا جهانگیرخان شیرازی به «صور اسرافیل» و محمدرضا دریسی به «اصلاح» معروف شدند.

نخستین شمارۀ روزنامه اصلاح به سردبیری محمدرضا بوشهری دریسی به تاریخ محرم 1327 هجری قمری در شهر بمبئی چاپ و منتشر شد و انتشارش حدود سه سال طول کشید. با فتح تهران توسط مشروطه خواهان و خلع محمدعلی شاه از سلطنت و «شاه» کردن کودک دوازده ساله‌اش، احمدشاه قاجار، محمدرضا اصلاح، عملاً دید که دیگر نشر روزنامه اپوزیسیون در بمبئی فایده ندارد و برای ادامه فعالیت‌های ژورنالیستی خود تصمیم گرفت به ایران برگردد.

از این روی محمدرضا اصلاح پس از چند سال اقامت در هندوستان، در اواخر سال 1329 هـ. ق. برای ادامه مبارزه ضد انگلیسی خود به بوشهر و ایران بازگشت. وی از بوشهر به تهران رفت و از روز بیستم ذیحجه 1329 در تهران نشریه اصلاح را به طبع رساند. به روایت رکن زاده آدمیت، تقریباً هم زمان با شروع جنگ جهانی اول در جنوب ایران، تابستان 1333 هـ. ق. محمدرضا اصلاح در بوشهر حضور داشت. موضوعی که البته نیاز به پژوهش بیشتر دارد. هر چه بوده، این عکس به احتمال قوی مربوط به همین سالهای پیش از شروع و «غُرش طوفان» بوده است.

همین جا فرصت را مغتنم بشمارم و یک خطای تاریخی خودم را که سال‌ها پیش مرتکب شده بودم، تصحیح کنم. من در سال 1374 و در کتاب «صد سال مطبوعات بوشهر رکنی اساسی در تاریخ روزنامه‌نگاری ایران» با اتکا به یکی از نوشته‌های شادروان محمدحسین رکن زاده آدمیت (دلیران تنگستانی، ص 162)، نوشته بودم که محمدرضا اصلاح پس از بازگشت از بمبئی و ورود به بوشهر برای چندی در بندر بوشهر روزنامه اصلاح را چاپ و منتشر کرده است. این جملۀ من بعدها در منابع مختلف مورد استناد قرار گرفت؛ اما اکنون و پس از تحقیقات عدیده و علی‌الخصوص تماس‌های مکرر با نوه محمدرضا دریسی متوجه شدم که مرحوم رکن زاده آدمیت در این زمینه خاص دچار اشتباه شده و مرا نیز به خطا انداخته است! باید اعلام کرد که: محمدرضا بوشهری دریسی هیچ نسخه‌ای از روزنامه اصلاح را هرگز در بوشهر چاپ و منتشر نکرده است. در آرشیو نوه ایشان نیز، هیچ نسخه‌ای از چنین روزنامه فرضی! موجود نیست.

از آن چهار نفری که در عکس هستند، نفر اول و چهارم (میرزا فتح‌الله عکاس (چهره‌نگار) و میرزا نصرالله چهره‌نگار) را کم‌وبیش می‌شناسیم که متعلق به خاندان معروف چهره‌نگار بوده‌اند. چنان که در تواریخ محلی آمده، بزرگ خاندان چهره‌نگار، میرزا حسن عکاسباشی، مشهور به «چهره نگار» در جوانی سال‌ها در بوشهر حضور داشته و به شغل صحافی مشغول بوده است. پس از آن که در بحرین و هندوستان آموزش عکاسی علمی دید نیز به بوشهر برگشت و مدت‌ها در این شهر کارگاه عکاسی داشت و شاگردانی تربیت کرد که یکی از آنان حاج یحیی فیروزی بود. چهره‌نگار بعدها به کازرون و سپس به شیراز رفت و در شمار معروف‌ترین عکاسان منطقه درآمد. خاندان چهره‌نگار دائم در خط سیر شیراز، کازرون و بوشهر در تردد بودند و برخی از آنان، از جمله این دو نفری که در عکس حضور دارند، مدتی مقیم بوشهر بودند.

نفر سوم از سمت راست در این عکس، شیخ عبدالکریم سعادت، یکی از ارکان‌های تأسیس، مدیریت و آموزش در مدرسه سعادت مظفری بوشهر بود که شهرتش عام است و نیاز به معرفی ندارد.

از این عکس به خوبی می‌توان دانست که محمدرضا اصلاح بوشهری هنگام برگشت از هندوستان و اقامت در بوشهر، با برخی از رجال و چهره‌های فرهنگی، آموزشی و هنری بوشهر مراوده داشته است. البته از نوع مراوده ایشان، اطلاعی نداریم. همچنین عکاس این عکس تاریخی و با ارزش نیز ناشناخته مانده است. شاید عکاس از خاندان چهره‌نگار بوده باشد.

یک نکتۀ تاریخی بسیار مهم درباره این عکس، عکس خود محمدرضا اصلاح بوشهری دریسی است. تاکنون به همت آقای عبدالرضا اصلاح، از آرشیو خانوادگی ایشان، چند عکس معدود از این روزنامه‌نگار مبارز و دلیر، چاپ و منتشر شده است، اما همه آن عکس‌های معدود، متعلق به نیمه دوم زندگی و ایام پیری وی است. ما تا امروز، هیچ عکس و پرتره‌ای از ایام جوانی محمدرضا اصلاح در اختیار نداشتیم. می‌دانیم که محمدرضا دریسی در سال 1294 هجری قمری در بوشهر متولد شده است. وی در اواخر سال 1329 از هندوستان راهی بوشهر و ایران شد، یعنی در این هنگام حدود 35 سال سن داشت. در این عکس، محمدرضا حدود سی‌وچندساله را می‌بینیم که مغرور و مطمئن، کنار دو نفر از خاندان چهره‌نگار و شیخ عبدالکریم سعادت نشسته و به لنز دوربین خیره شده است. او به رسم پوشش مردان آن زمان در ایران و بوشهر، دستار و عمامه‌ای سفید بر سر دارد و لباسش نیز سنتی است.

همچنین عکس شیخ عبدالکریم سعادت نیز از ارزش تاریخی خاصی برخوردار است، زیرا از وی نیز در این سن، عکس نداشتیم. اکنون و با انتشار این عکس تاریخی، ما صاحب و دارای دو عکس از دوران جوانی دو چهرۀ ژورنالیستی و آموزشی بوشهر در سالهای پیش شروع جنگ جهانی اول هستیم.

ممنون از آقای عبدالرضا اصلاح که با انتشار این عکس، کمک خوبی به شناخت بهتر و بیشتر ما از تاریخ فرهنگی بوشهر در سالهای پیش از شروع جنگ بین‌الملل اول کردند.